Detail uit de grote kaart van Denderwindeke, met de 17de kaart en het kasteel van Zandbergen (gerestaureerde toestand). © Stadsarchief Ninove, Gemeente Denderwindeke, nr. 30 en foto auteur
Deze versie is aangepast voor online gebruik. De originele, vormgegeven versie kan je hier downloaden:
Het stadsarchief van Ninove bezit een grote, anonieme en niet gedateerde kaart van Denderwindeke.[1] In 1990 schreef ik daar samen met Rik Van Hauwe een artikel over met als titel Een onbekende landkaart van Denderwindeke.[2] De kaart verkeerde toen in een erbarmelijke toestand. In 2015 werd ze gerestaureerd en thans is ze een pronkstuk van het stadsarchief. Het is een verzamelkaart van 17 deelkaarten. De schaalstok is aangegeven in Aalsterse maten en in de rand van de kaart prijkt een bisschopsfiguur. We konden toen de kaart niet dateren, maar waren van oordeel dat de kaart zeker niet bij het landboek uit 1672 van landmeter Jan Van Gijseghem paste.[3] In dat landboek, in feite een gebruikboek, zijn Denderwindekse maten gebruikt en het bevat geen geografische indeling in 17 kaarten.[4] Pieter Beyls kent deze kaart hypothetisch wel toe aan Van Gijseghem en legt een verband met dat landboek.[5] We meenden toen op basis van de iconografie van het kasteel van Zandbergen de kaart toch vóór 1708 te kunnen dateren.
Pieter van Sinaeij als de maker van de kaart
Een conflict tussen proost Le Cocq en Pieter van Sinaeij over de prijs van de kaart
Het is een verwijzing bij Pieter Beyls die me op het spoor bracht van de maker. In 1734-1735 was bij de gedeputeerden van het Land van Aalst een geschil lopende tussen landmeter Pieter van Sinaeij en Andreas Le Cocq, proost van de abdij van Vicoigne in Denderwindeke.[6] Blijkbaar weigerde Andreas Le Cocq het werk dat Pieter Van Sinaeij te Denderwindeke voor hem geleverd had, te betalen, omdat hij de aangerekende prijs veel te hoog vond. Twee expert-landmeters, B. Vanden Houte en J(oos) De Deken[7] maakten op 15 en 16 maart 1734 een schatting van het gepresteerde werk ten huize van Le Cocq op basis van de geldende tarieven. Dit verslag werd gemaakt in opdracht van de twee partijen, die blijkbaar naar een compromis streefden. Hun eindberekening voor het gepresteerde werk van Pieter van Sinaeij was niet mis: 1953 gulden 19 stuiver.[8]
Welk werk had Van Sinaenij geleverd volgens dit rapport?
- Eerst de heele prochie metinghe van Denderwindicke voorschreven beloopt elf hondert sevenenseventigh bunder een dachwant elf roeden, werk geschat op 706 gulden en 4 stuiver
- Item over het maecken vande caerte figurative van de voorn. prochie van ieder stuck particulier, werk geschat op 254 gulden
- Item over het maecken vande seventhien deelen van de voorn. caerte figurative ieder stuck particulier, werk geschat op 147 gulden en 11 stuiver en een half
- Item van seventhien cleyne liggersboeken van voorn. seventhien caerten figuratieve, werk geschat op 178 gulden en 4 stuiver
- Item over het maecken van het quohier ofte quotenboek,[9] werk geschat op 178 gulden en 4 stuiver
- Item over het aen ende afleggen vande goederen der voorn. prochie, hondert daghen daertoe ghearbeyt a vier guldens thien stuivers daeghs, werk geschat op 450 gulden[10]
Summa tsamen van dese voorschreven tauxatie beloopt de somme van XIXc LIII guldens XIX stuivers
Hieruit blijkt dat Pieter van Sinaeij de ganse parochie heeft opgemeten, daarvan een algemene overzichtskaart heeft gemaakt, waarop de grootte van elk perceel genoteerd is, en nog eens zeventien aparte deelkaarten met de bijhorende legger. Deze gegevens stemmen volkomen overeen met wat de huidige kaart biedt: één verzamelkaart van 17 deelkaarten en elk perceel per deelkaart genummerd met aanduiding van de grootte.
Dit processtuk is een eerste sterke aanwijzing dat Pieter van Sinaeij de cartograaf van de grote wandkaart van Denderwindeke is.
Kaart van het Neigemveld in Denderwindeke van 1728, gemaakt door Pieter van Sinaeij. © RA Kortrijk, Plotho, nr. 13192 en foto auteurEen tweede kaart geeft bijkomende aanwijzingen. Op 17 augustus 1728 signeerde Pieter van Sinaeij een kaart van het Neigemveld, grondgebied Denderwindeke, gemaakt in opdracht van de baron van Wedergrate, Antoon van Cauteren, en van proost Andreas Le Cocq.[11] De windroos en het schrift op deze kaart vertonen grote gelijkenis met dezelfde elementen op grote wandkaart. Het meest frappante is echter de tekstgelijkenis. Hoewel geen schaalstok aanwezig is, bevat de kaart van het Neigemveld rechts onderaan volgende tekst:
Ghemeten bij mij onderschreven als geswoeren lantmeter ten versoecke van mijn Edelen Heer baron van de baronie vanden Lande van Wedergraet ende Eerweerdigen heer Lecocq prost van Denderwindicq, het boven ghecarteert Nijgenvelt onder de prochie van Denderwindicq groot vijentsestigh bunder, een daghwant vijfenseventigh roeden in Aelstersche maete van 201/2 quadraet in ider roede. Actum den 18den august 1728. (getekend) Pr van Sinaeij 1728.
Op de landkaart van Denderwindeke is wel een schaalstok getekend, waarin moeilijk leesbaar maar toch nog ontcijferbaar te lezen is: Desen passer begrijpt 60 roeden Aelstersche maete van 201/2 voet quadraet in ider roede.[12]
De werkzaamheid van Pieter van Sinaeij in 1728 in opdracht van Le Cocq geeft ons bij benadering de datum wanneer de grote kaart van Denderwindeke kan gemaakt zijn: circa 1728 en alleszins een stuk vóór 1734, want het geschil tussen Le Cocq en Van Sinaeij was toen al een tijd aan de gang. Wat met onze eerdere bewering dat de kaart van vóór 1708 zou stammen op basis van de iconografie van het kasteel van Zandbergen?[13] De vraag is hoe betrouwbaar of nauwkeurig afbeeldingen van gebouwen op de kaart zijn. Zo staat de kerk van Pollare getekend met een westtoren, terwijl die toren er pas gekomen is in 1761![14] Wat het kasteel betreft, blijkt uit de Sanderusprent van 1644 dat de ronde hoektorens en de donjon er toen al waren, zoals die ook op een tekening uit 1708 nog te zien zijn.[15] Trouwens op de gerestaureerde kaart lijken nu duidelijker dan vroeger vage suggesties van die hoektorens zichtbaar te zijn, zodat we zonder aarzelen de conclusie kunnen trekken dat ons vroegere inzicht dat de kaart vóór 1708 moet gedateerd worden, niet langer houdbaar is. Niets staat dus een datering na 1708 in de weg!
Iconografie van de h. Norbertus in de gangbare 17de-eeuwse prenten en in de marge van de grote kaart van Denderwindeke. www.heiligen.net en foto auteur
De persoon van Le Cocq als opdrachtgever reikt ons tevens de sleutel aan om de bisschopsfiguur op de grote kaart te identificeren. Proost Le Cocq was een premonstratenzer uit de abdij van Vicoigne. De bisschopsfiguur is ongetwijfeld de ordestichter Norbertus van Xanten, aartsbisschop van Magdeburg, die de Antwerpse ketter Tanchelm vertrappelt en onder de voet houdt. Dit is een geijkte 17de-eeuwse voorstelling van de heilige Norbertus, die niet zozeer als ordestichter, maar vooral als bisschop en ketterbestrijder in het contrareformatorisch klimaat verheerlijkt wordt.[16]
Kende Pieter van Sinaeij de twee Philips de Dijnkaarten van 1639 en 1662 die zich tot 1791 in de proosdij van Denderwindeke bevonden?[17] Daar Andreas Le Cocq de opdrachtgever was, is het bijna ondenkbaar dat Van Sinaeij die kaarten niet kende, laat staan ze niet als voorbeeld voor zijn kaart gebruikt heeft. Le Cocq verwijst trouwens in zijn schoofboek van 1714 naar die kaarten.[18] De tekening van een landmeter onderaan op de kaart kan een knipoog naar de kaarten van De Dijn zijn. Bij deze komt immers een zelfportret of een tekening van een landmeter in actie op zijn kaarten meermaals voor.[19] In de cartografie van de achttiende eeuw is een dergelijk zelfportret niet gebruikelijk.
Figuur van een landmeter op de grote kaart van Denderwindeke. Foto auteur
Voorzijde kaartboek van Neigem van Pieter van Sinaeij. De afwisseling van rode en zwarte hoofdletters komt eveneens voor op de hoofding van de grote kaart van Denderwindeke. © RA Gent, Wedergrate, nr. 669 en foto auteur
Vergelijking met andere kaarten van Pieter van Sinaeij
Het kaartboek van Neigem (1728-1729)
In 1728-1729 maakte Pieter van Sinaeij een kaartboek van Neigem met drie deelkaarten in opdracht van baron Antoon van Cauteren, heer van Wedergrate. Het grote luxueuze kaartboek, begonnen in 1728 en beëindigd op 28 maart 1729, met de drie kaarten op perkament, is bewaard en onlangs gerestaureerd.[20] Van de legger bestaat er een meer bescheiden kopie.[21] Op een verzamelkaart van de goederen van de baron in Neigem, eveneens van de hand van Pieter van Sinaeij, wordt in de hoofding gesuggereerd dat deze gemaakt is naar een algemene kaart van Neigem (getrocken uyt de caerte figurative der voorseyde prochie, gemaeckt door den landtmeter Pr. Van Sinaeij den 28e meert 1728).[22] Deze verzamelkaart van de drie deelkaarten, waarop alle percelen gekarteerd zijn, blijkt verloren te zijn gegaan. De bewaarde kaarten en kaartboeken laten nogmaals een vergelijking toe met de grote kaart van Denderwindeke en vertonen stijlgelijkenis, zowel in de tekening van de windroos, in de vorm en de kleuren van de letters als in de teksten. In de legger is opnieuw de gelijklopende formulering van de gebruikte maat: in Aelstersche maete van 20 voet quadraet in ider roede.[23]
Verder zijn nog vier kaarten of landboeken van Pieter van Sinaeij bekend. Een landboek van Opwijk, gemaakt samen met Judocus de Deken, jr. in 1725-1726;[24] een landboek van Iddergem, opgemaakt in 1727;[25] een plan van 20 oktober 1729 voor de kap en de verkoop van schaarhout uit het Liedekerkebos van de Ninoofse abdij;[26] een plan samen met Pieter van Damme van een opmeting van een stuk grond te Schendelbeke, gedateert 19 juni 1742.[27] Deze laatste twee kaarten zijn gemeten met de Aelsterse maete van twintigh voet quadraet in ider roede en de windrozen vertonen stijlverwantschap met deze op de grote kaart van Denderwindeke.
Deze laatste kaart, gemaakt naar aanleiding van een proces over de grensscheiding tussen twee percelen op Den Goetsberch cauter geeft meer inlichtingen over de persoon van Pieter van Sinaeij: Sieur Pieter van Sinaeij, filius Hendericus, lutenant meijer der stede van Geeraersberghe ende aldaer woonachtigh, gesworen ende geadmitteerden lantmeter van stijle ende costumier,[28] oudt ontrent de twee en veertigh jaeren.[29]
Voortgaande op deze leeftijdsaanduiding moet Pieter van Sinaenij 28 à 30 jaar geweest zijn toen hij in Neigem en Denderwindeke werkzaam was. Zijn brevet van landmeter ontving hij van de gedeputeerden van de twee steden en het Land van Aalst.[30]
Vergelijking van windrozen van Pieter van Sinaeij op de grote kaart van Denderwindeke, van het Neigemveld en van Schendelbeke. Foto’s auteur
Wat gebeurde er met de grote kaart van Denderwindeke na 1734?
Gedeelte van de tweede kaart van Neigem met het kasteel, de dries, de kerk en de pastorie. © RA Gent, Wedergrate, nr. 669 en foto auteur
Blijkens de inventaris van de inboedel van de proosdij van Denderwindeke, opgemaakt op 30 november 1791 door A. dHoop, commissaris bij de Raad van Vlaanderen, was de grote wandkaart van Van Sinaeij toen niet aanwezig in de proosdij. Wel worden de twee kaarten van Denderwindeke van Philips de Dijn van 1639 en 1662 vermeld.[31] De abdij van Vicoigne nabij Valenciennes (toen Frankrijk) werd in 1790 met de Franse Revolutie afgeschaft. Heeft in de tussenperiode 1790-1791 de heer van Wedergrate of het college van burgemeester en schepenen van het Land van Wedergrate de kaart van Van Sinaeij verworven en was er speciaal voor die kaart belangstelling omdat dit de meest recente overzichtskaart van Denderwindeke was, bijna een eeuw jonger dan de De Dijnkaart? Mogelijk waren in 1791 de leggers (met de deelkaarten?) wel nog in de proosdij.[32] Alleszins kwam de kaart daarna in het bezit van de gemeente Denderwindeke. Is de kaart te identificeren met eene figurative kaert of plan dezer gemeente van het jaar 1721 in de archiven der gemeente berustende, waarnaar op 28 november 1848 op de gemeenteraad verwezen wordt. Dit gebeurde in een voorstel aan de koning voor een nieuw gemeentewapen: een groen veld met het gulden borstbeeld van Sinte Pieter houdende twee gouden sleutels in de regte hand en voor zich hebbende drij zilveren visschen, van achter twee gouden sleutels gekruist, al ondersteund door twee roodkleurige leeuwen?[33] De historische bewijzen ter staving van de figuren op dit gemeentewapen zijn zeer vaag. Men verwijst naar geloofbare aen deze gemeente behoorende stuks waarop dit wapen (of elementen ervan?) zou voorkomen en men somt drie bewijsstukken op: een grafzerk, een landboek uit 1672 en een kaart uit 1721. Verder heeft men het over een heuglijke overlevering dat de gemeente sedert ettelijke jaren een bijzonder wapen bezit, waervan de bescheeden inhoudende vergunning verloren geraekt of vernield zijn.[34] Mij lijkt het zeer waarschijnlijk dat in 1848 naar de bisschopsfiguur op de kaart van Van Sinaeij wordt verwezen, die voor Sint-Pieter genomen wordt. Blijft de datum 1721. Stond die toen nog op de kaart, is die datum verkeerd gelezen of is hij gewoon toegevoegd om aan de kaart wat meer autoriteit te geven? Het lijkt me onwaarschijnlijk dat in 1848 de gemeente Denderwindeke over twee grote landkaarten zou beschikt hebben, die in datum nauwelijks van elkaar verschilden.
De rest van het verhaal is bekend. De kaart kwam na de fusie van de gemeenten (1977) in zeer verwaarloosde toestand in het stadsarchief van Ninove terecht. In 2015 werd ze gerestaureerd en ze is thans te bezichtigen in het archief, maar eveneens op de website van Erfgoedcel Denderland.[35]
Het gemeentewapenschild van Denderwindeke, aangevraagd in 1848 en gegund op 3 april 1849. Een afbeelding op een 18de-eeuwse kaart werd o.m. als argument gebruikt voor de iconografie ervan. © Stadsarchief Ninove, Gemeente Denderwindeke, nr. 58 en foto auteur
[1] Stadsarchief Ninove, Denderwindeke, nr. 30. Deze wandkaart meet 160 x 220 cm.
[2] D. VAN DE PERRE en R. VAN HAUWE, Een onbekende landkaart van Denderwindeke, in: Het Land van Aalst, 42, 1990, p. 237-247.
[3] Bewaard in RA Gent, Land van Wedergrate, nr. 23 (origineel) en 671 (kopie uit 1785).
[4] Een landboek beschrijft de grootte van de percelen in geografische volgorde. In Denderwindeke gebeurt dit in 17 sectoren, waarbij de percelen telkens genummerd worden. In een gebruikboek worden de percelen per gebruiker geordend, met het oog op fiscale taxatie. Bij Jan van Gijseghem worden de grondgebruikers weliswaar per gehucht gegroepeerd, maar vervolgens worden hun gronden, verspreid in het dorp gelegen, onder hun naam genummerd opgetekend. Voor het onderscheid tussen landboek en gebruikboek zie P. BEYLS, Ex cultura abundantia. Reportorium van Oost-Vlaamse landboeken, prijzijboeken, gebruikboeken en bijhorende kaarten, Brussel, 2015, p. 72-74.
[5] Ibidem, p. 156. Die datering en toeschrijving is overgenomen door Erfgoedcel Denderland die op haar website de kaart presenteert en ze in navolging van Beyls onterecht koppelt aan het landboek van Denderwindeke (1672-1680) van Jan van Gijseghem
[6] Stadsarchief Aalst, Land van Aalst, nr. 12706. Andreas Le Cocq was van circa 1714 tot 1742 proost of goederenbeheerder van de abdij van Vicoigne in Denderwindeke. In 1734 werd hij door zijn abt voorgedragen als pastoor, maar het aartsbisdom weigerde zijn kandidatuur, omdat hij geen Nederlands kende. De proosdij lag naast de kerk, de oude pastorie lag verder verwijderd aan de Bokkendries (D. VAN DE PERRE, Taalproblemen in 1734-1735 bij pastoorsbenoeming te Denderwindeke, in: Het Land van Aalst, 39, 1987, p. 251-254).
[7] Over de eerste heb ik geen gegevens, de tweede betreft Joos De Deken, jr. (1687-1755); zie J . OCKELEY, Kaarten van de abdij van Ninove, Gent, 2016, p. 48.
[8] Ter vergelijking. De monumentale biechtstoel van de bekende Mechelse beeldhouwer Theodoor Verhaegen in de abdijkerk van Ninove, waarvoor het contract gesloten werd in 1736 kostte 1500 euro (hout niet inbegrepen); zie J. DE KEMPENEER, Aantekeningen uit de dagboeken van de prelaten der Norbertijnenabdij van Ninove 1657-1783, s.l., 1995, p. 146.
[9] Een quote of gebruikboek (zie noot 4).
[10] Aan- en afleggen: vermoedelijk het afbakenen van de gronden door het plaatsen van grenspalen.
[11] Rijksarchief Kortrijk, Familiearchief Descantons de Montblanc (de Plotho) (verder aangeduid als Plotho) nr. 13192.
[12] De Aalsterse vierkante roede omvat 30,74m2, de Denderwindekse 32, 28m2. Het is enigszins merkwaardig dat Van Sinaeij het heeft over de Aalsterse maten. De Aalsterse roede telt 20 voeten, terwijl de Denderwindekse er 20 ½ heeft. Mogelijk bedoelt Van Sinaeij, dat de maat van de gebruikte voet die van Aalst is, namelijk 0,277m. Zie hiervoor H. DE SCHRIJVER, De oude landmaten in Vlaanderen, Kortemark-Handzame, 1981, p. 7.
[13] VAN DE PERRE en VAN HAUWE, Een onbekende landkaart, p. 247.
[14] D. VAN DE PERRE, De middeleeuwse geschiedenis van Pollare, in: Het Land van Aalst, 69, 2017, p. 163.
[15] D. VAN DE PERRE en G. VANDE WINKEL, Het kasteel van Zandbergen volgens de Sanderusprent van ca. 1644, in: Het Land van Aalst, 50, 1998, p. 227-236.
[16] A. VAN DEN AKKER, Norbertus van Xanten, op www.heiligen.net: “Hij wordt afgebeeld als bisschop…vaak vinden we aan of onder zijn voeten de verslagen ketter Tanchelm.” Norbertus werd pas heilig verklaard in 1582.
[17] D. VAN DE PERRE en G. VANDE WINKEL, Overzicht van het cartografisch en landmeetkundig oeuvre van Philips de Dijn (1618-1662), in: Het Land van Aalst, 70, 2018, p. 260-262.
[18] In het schoofboek van 1714, opgemaakt onder proost Andreas Le Cocq, wordt expliciet verwezen naar de opmetingen van De Dijn, die als referentie dienden om de grootte van de schooflanden te bepalen: sijn geobligeert te conformeren sich naerden schoofboeck vande voors. Abdije ende betaelen al sulcken grootte ende breede met de welcke den respective voornoemde schooflanden aldaer beschreven staen ende gemeten bij mr. Philippus De Dijn, gesworen lantmeter (RA Gent, Wedergrate, nr. 679, inleiding).
[19] B. MERCKAERT, Philips de Dijn, een leven in kaarten, in: Het Land van Aalst, 70, 2018, p. 251-253.
[20] RA Gent, Baronie van Wedergrate, nr. 669. De restauratie is uitgevoerd in 2012. Het kaartboek heeft als afmeting 52 x 37 cm, de kaarten 52 x 64 cm, zodat de kaarten geplooid mooi in het kaartboek passen.
[21] RA Kortrijk, Plotho, nr. 13198.
[22] RA Kortrijk, Plotho, nr. 13238. De kaart is onlangs overgeheveld naar het fonds Kaarten en Plannen, nr. 7382, is van papier en verkeerd in slechte staat. De datum 28 maart 1728 bovenaan op de kaart in een later schrift aangebracht, is vermoedelijk een verschrijving en moet 28 maart 1729 zijn. In de legger staan twee data: 1728 in het prohemium en 28 maart 1729 bij de ondertekening op de laatste pagina. Blijkbaar zijn hier beide data vermengd.
[23] Hier wordt wel de Aalsterse maten gebruikt, zowel voor de roede, als voor de voet.
[24] OCKELEY, Kaarten van de abdij van Ninove, 2016, p. 49.
[25] BEYLS, Repertorium, p. 194.
[26] OCKELEY, Kaarten van de abdij van Ninove, p. 255, kaart 97.
[27] BEYLS, Repertorium, p. 55 en RA Gent, Raad van Vlaanderen, nr. 26453.
[28] Deskundige in het gewoonterecht, hier inzake de gebruiken over eigendomsscheidingen en erfdienstbaarheden.
[29] BEYLS, Repertorium, p. 194 geeft in 1727 bij het landboek van Iddergem, Denderleeuw als de woonplaats aan.
[30] RA Gent, Wedergrate, nr. 669, Kaartboek van Neigem, laatste blad.
[31] RA Gent, Raad van Vlaanderen, nr. 31585.
[32] Ibidem. Wijst het nr. 4 van de inventaris hierop: Cartulaire ou denombrement general du village de Denderwindeke, reparti par cantons, 7 vol.?
[33] VAN DE PERRE en VAN HAUWE, Een onbekende landkaart, p. 242 en Stadsarchief Ninove, Denderwindeke, Gemeenteraadsberaadslagingen 1844-1928, f° 18 v°. Het wapenschild werd toegekend op 3 april 1849.
[34] De grafzerk is er niet meer, het nog bestaande landboek van Denderwindeke van 1672 bevat geen wapenschild en voor het bestaan van een kaart uit 1721 zijn er geen aanwijzingen. Het gemeentewapen van de 19de eeuw lijkt een nieuwe creatie met verwijzingen naar het patrocinium van de parochiekerk (Sint-Pieter en de sleutels) en de Dender (drie vissen).
[35] www.madeindenderland.be >Afbeeldingen>figuratieve kaart van Denderwindeke.
