Korte inhoudstafel
- Kaart van Vlaanderen in Cronache de Singniori di Fiandra e de loro advenimenti
- Kaarten van Aalst, Ninove en Geraardsbergen door Jacob Van Deventer
- Kaart Land van Aalst door Jacques Horenbault
- Kaart Land van Aalst door Philips de Dijn
- Kaart van Vlaanderen door Antonius Sanderus
- Kaart Land van Aalst door Chamlay
- Kaart Land van Aalst door Lecler
- Kaart Land van Aalst door Vander Massen
Het Land van Aalst wordt voor zover wij weten een eerste maal op de kaart gezet in 1452. In dat jaar wordt in het milieu van Italiaanse handelaars en bankiers in Brugge een vertaling gemaakt van de Excellente cronike van Vlaenderen, een geschiedenis van Vlaanderen van 621 tot aan de Blijde Intrede van Filips de Goede in Brugge in 1440. De bijhorende kaart is naar het oosten gericht en wordt dus aan de bovenkant begrensd door de Dender. Op deze rivier worden van links naar rechts (of van noord naar zuid) Dendermonde, Aalst en Geraardsbergen weergegeven. Parallel aan de Dender wordt de Schelde weergegeven met Gent, het kasteel van Gavere en Oudenaarde. Het tussenliggende gebied wordt omschreven als lachastellera daloste, de kasselrij Aalst.
Kaart van Vlaanderen in Cronache de Singniori di Fiandra e de loro advenimenti
1452
Afmetingen: 30 x 21 cm
Materiaal: Handschriftelijke kaart op papier, ingekleurd
BRUGGE. Openbare bibliotheek, hs. 685, f. 208v-209r (211v-212r)
http://www.flandrica.be/flandrica/items/show/905
Literatuur: BRACKE Wouter (red.); LEENDERS Eric (red.), Vlaanderen in 100 kaarten, Leuven, Davidsfonds, 2015, p. 22-23.
Voor een meer gedetailleerde kaart van het Land van Aalst, moeten wij nog anderhalve eeuw wachten. Wanneer Karel V aan Jacob van Deventer (1500/1505-1575) opdracht geeft de noordelijke gewesten van zijn rijk te karteren, maakt deze wellicht ook een kaart van het graafschap Vlaanderen, maar van deze kaart bleef niets bewaard. Geen houtsnede of gravure. Geen afdruk. Wel bewaard bleven de stadsplattegronden die Van Deventer circa 1565 maakte van de Dendersteden Aalst, Ninove en Geraardsbergen. Zoals voor de meeste andere gekarteerde steden gaat het hier om de oudst bewaarde stadplattegronden. Alle materiaal is correct georiënteerd op het noorden. Voor Ninove en Geraardsbergen bleef zowel de minuut als de netkaart (met bijhorende bijkaart) bewaard. Voor Aalst enkel de netkaart (met bijkaart). Minuut en netkaart zijn zo goed als identiek, maar op de bijkaart worden enkel de significante gebouwen of locaties in de stadscentra vermeld. Een blik op de bijkaart kan zo in hoge mate de lectuur van minuut en netkaart vergemakkelijken.
Jacob VAN DEVENTER
AALST (Aelst)
Netkaart: Aelst
MADRID. Biblioteca Nacional de España, MS Res 200, nr. 36
http://bdh-rd.bne.es/viewer.vm?id=0000043514&page=1 [imagen 78]
NINOVE (Nieneve, Ninoven)
Minuut: Nieneve
BRUSSEL. Koninklijke Bibliotheek, Hss. 22.090 (59)
https://www.kbr.be/ [zoeken op nieneve]
Netkaart: Ninoven
MADRID. Biblioteca Nacional de España, MS Res 200, nr. 37
http://bdh-rd.bne.es/viewer.vm?id=0000043514&page=1 [imagen 79]
GERAARDSBERGEN (Geersberge, Geersberg, Grantmont)
Minuut: Grantmont. Geersberge
BRUSSSEL. Koninklijke Bibliotheek, Hss. 22.090, (31)
https://www.kbr.be/ [zoeken op grantmont]
Netkaart: Grant mont. Geersberg
MADRID. Biblioteca Nacional de España, MS Res 200, nr. 38
http://bdh-rd.bne.es/viewer.vm?id=0000043514&page=1 [imagen 80]
Literatuur: RUTTE Reinout; VANNIEUWENHUYZE Bram, Stedenatlas Jacob van Deventer : 226 stadsplattegronden uit 1545-1575 : schakels tussen verleden en heden, Bussum, Thoth en Tielt, Lannoo, 2018, 516 p.; DUPONT Colin, Cartographie et pouvoir au XVIe siècle : l’atlas de Jacques de Deventer, (Terrarum orbis, 16), Turnhout, Brepols, 2019, 344 p.; VANDE WINKEL Georges (red.), Gezicht op de steden Aalst, Ninove en Geraardsbergen : verklarende teksten bij de uitgave van de originele stadsplattegronden van Jacob van Deventer (circa 1565) (Brussel KB; Madrid BN), – Het Land van Aalst, 60, 2008, (4), p. 221-315.
In 1596 signeert Jacques Horenbault zijn Caerte ende discriptie figuerative vande gheel den Lande van Aelst. Horenbault is telg van een Gentse kunstenaarsfamilie die in een paar generaties van het kunstmilieu in de cartografie kantelt. Zijn kaart van 1596, de oudste gedetailleerde weergave van het Land van Aalst, is meteen een topstuk. Een uitzonderlijk topstuk om een aantal redenen. Een zo vroege kartering (einde 16de eeuw) van een zo uitgestrekt gebied is een zeldzaamheid. De kleine schaal (1 : 34117) laat een enorme detaillering toe (de kaart bulkt van de landschappelijke en architectonische elementen). Ter vergelijking: de courante topografische kaarten hebben tegenwoordig een schaal van 1 : 20000 (tot in een recent verleden 1 : 25000). De Ferrariskaart (1771-1778) heeft een schaal van 1 : 11520. De accuratesse van Horenbault is verbluffend. Op het eerste gezicht valt het op dat het gekarteerde oppervlak nauwelijks vervormingen vertoont ten opzichte van moderne kaarten. Het is amper te geloven dat deze kaart een éénmanswerk zou zijn, maar over de genese van deze kaart (en haar uiteindelijke bestemming) tasten wij in het duister. Wat boven elke twijfel is verheven, is dat de Horenbaultkaart in de volgende anderhalve eeuw de maatstaf wordt voor alle andere kaarten. Óf rechtstreeks óf via een niet-bewaarde kopie van 1612 gaan alle kaarten, die voorafgaan aan de landdekkende karteringen van Villaret (1745-1748) en Ferraris (1771-1778), terug op het werk van Horenbault.
Jacques HORENBAULT
‘Caerte en(de) discriptie figuerative van(de) gheel den Lande van Aelst’
15[9]6
Afmetingen: 115 x 165 cm
Materiaal: Handschriftelijke kaart op papier, ingekleurd
Schaal: 1: 34117
PARIJS. Bibliothèque national de France, Cartes et plans, Rés. Ge AA. 817
https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b7200164n/f9.item
Literatuur: VANDE WINKEL Georges, Het ‘Land van Aalst’ op kaart gezet (1596-1794) : cartografie van Horenbault over Sanderus, Chamlay en Lecler tot Vander Massen, – Het Land van Aalst, 64, 2012, (2), p. 73-77.
Dertig jaar nadat Horenbault in 1596 zijn meesterwerk dateert, wordt een niet gesigneerde kopie gemaakt. Wij menen deze kopie met een hoge graad van waarschijnlijkheid te kunnen toeschrijven aan de Aspelaarse landmeter, cartograaf en mathematicus Philips de Dijn (+ 1665). Inhoudelijk en vormelijk is de kaart van 1626 voor 100 % schatplichtig aan Horenbault, maar merkwaardig genoeg werd het kaartbeeld 180° gedraaid. Horenbault is correct georiënteerd naar het noorden. Op de kaart van 1626 vinden wij Gent onderaan, Geraardsbergen en Ronse bovenaan. Waarom getroostte Philips de Dijn (of de anonieme maker) zich deze moeite? Wellicht gaat het om een vraag van de opdrachtgever? In ieder geval getuigt de kaart van 1626 van de appreciatie die men had voor het werk van Horenbault.
Philips DE DIJN (toegeschreven)
‘Figurative Caerte ghemaect naar de rechte proportie ende gheleghen heyt yande gheheele scituatie vanden lande van Aelst’
1626
Afmetingen: 127 x 160,5 cm
Materiaal: Handschriftelijke kaart op papier, ingekleurd
Schaal: 1 : 34328
BRUSSEL. Algemeen Rijksarchief, Familie van Arenberg. Kaarten en plannen, 2574
Literatuur: VANDE WINKEL Georges, Een kaart van het Land van Aalst uit 1626 en landmeter Philips de Dijn, – VANDE WINKEL Georges (red.), Philips de Dijn (+ 1665) : cartograaf, landmeter, mathematicus, (Jubileumuitgave 70 jaar’Het Land van Aalst’, 70, 2018/4), s.l., Geschiedkundige vereniging Het Land van Aalst, 2018, p. 75-92 (311-328).
In 1644 publiceert de Ieperse kanunnik Antonius Sanderus het tweede deel van zijn Flandria Illustrata. Daarin neemt hij een kaart op van het Land van Aalst, een reductie van Horenbault naar een schaal van 1 : 71296. Het kleinere formaat en de gebruikte techniek, de gravure, laten heel wat details verloren gaan. Bij het ‘kopiëren’ worden bovendien fouten gemaakt. Zuiver cartografisch is de Sanderuskaart dan ook geen aanwinst, maar zij zorgt wel voor de popularisering en verspreiding van Horenbaults werk. De Sanderuskaart betekent voor Horenbault, wat in de 18de eeuw de Carte Marchande zal betekenen voor de Ferrariskaart.
Antonius SANDERUS
‘Nova et accurata comitatus et ditionis Alostanae in Flandria Imperiali tabula’
1644
Afmetingen: 368 x 463 mm
Materiaal: Gepubliceerd in Sanderus’ Flandria Illustrata (1641-1644; 1732²; 1735³) en zijn Verheerlykt Vlaandre (1735)
Schaal: 1 : 71296
.jpg){kind=link}
Literatuur: VANDE WINKEL Georges, Het ‘Land van Aalst’ op kaart gezet (1596-1794) : cartografie van Horenbault over Sanderus, Chamlay en Lecler tot Vander Massen, – Het Land van Aalst, 64, 2012, (2), p. 81-83.
Dé ultieme appreciatie voor de Horenbaultkaart uit 1596 komt er tijdens de zogenaamde guerre de Hollande (1672-1678). De Franse legers vallen in hun oorlog tegen de Verenigde Provinciën de Zuidelijke Nederlanden binnen en zien daar de uiterst gedetailleerde kaart van het Land van Aalst. De kaart wordt meegenomen naar Frankrijk en daar gekopieerd, wellicht door Jules-Louis Bolé, marquis de Chamlay (1650-1719). Met de titel maréchal des logis des camps et armées du roi is Chamlay verantwoordelijk voor de logistiek en de verplaatsingen van het leger. Hij kopieert de kaart van Horenbault, maar neemt daarbij alleen de elementen over die hem als militair interesseren. In se brengt ook de Chamlaykaart geen nieuwe elementen aan, maar haar afgeslankte inhoud helpt wel bij het interpreteren van de kaart van 1596, die bol staat van de details en waarvan de staat van bewaring soms de lectuur bemoeilijkt.
Jules-Louis Bolé de CHAMLAY (toegeschreven)
Kaart van het Land van Aalst
[ca. 1678]
Afmetingen: 44 x 60 cm
Materiaal: Handschriftelijke kaart op papier
Schaal: ca. 1 : 80000
PARIJS. Bibliothèque national de France, Cartes et plans, GE D- 3115: [Carte des chemins d’une partie de la Flandre Orientale]
https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b8441939f?rk=42918;4
Literatuur: VANDE WINKEL Georges, Het ‘Land van Aalst’ op kaart gezet (1596-1794) : cartografie van Horenbault over Sanderus, Chamlay en Lecler tot Vander Massen, – Het Land van Aalst, 64, 2012, (2), p. 83-85.
In 1783 geeft het landsbestuur van het Land van Aalst aan landmeter Jacob Josef Lecler de opdracht de kaart van Horenbault uit 1612 te kopiëren. Die kaart van 1612 is niet bewaard, maar gaat ongetwijfeld terug op de oorspronkelijke kaart van 1596. Leggen wij die kaart naast het product van Lecler, dan valt al onmiddellijk op dat deze zich vrij gemakkelijk van zijn opdracht heeft gekweten. Het sterk gedifferentieerde landschap van Horenbault is vervangen door een uniform deken van vierhoekige percelen. Talloze details zijn weggelaten of geschematiseerd. Anderzijds is Lecler ook geen update van Horenbault. Zo wordt de begin 18de eeuw aangelegde steenweg Aalst-Gent niet weergegeven. Lecler is een mooi museumstuk, maar geenszins een betrouwbare, historische bron. De verstrekte informatie dateert vaak van twee eeuwen ervoor, is onvolledig en in meerdere gevallen ronduit foutief.
Jacob Josef LECLER
‘Generaele caerte van den lande van Aelst’
1784
Afmetingen: 221 x 303 cm
Materiaal: Handschriftelijke kaart op papier
Schaal: 1 : 16500
AALST. Stadsarchief Aalst, nr. 229
Literatuur: VANDE WINKEL Georges, Het ‘Land van Aalst’ op kaart gezet (1596-1794) : cartografie van Horenbault over Sanderus, Chamlay en Lecler tot Vander Massen, – Het Land van Aalst, 64, 2012, (2), p. 87-92.
In extremis brengt landmeter Joannes Baptiste Vander Massen in 1794 een gegraveerde kaart uit van het Land van Aalst. Hij doet dit nog net op de valreep want bij besluit van 16 januari 1796 heft het Scheldedepartement de administratie van het Land van Aalst op. De kaart van Vander Massen ademt eigenlijk al de nieuwe wind die aan het waaien is. Hij brengt in wezen een wegenkaart uit, met opgave van de posterijen, geüpdatet o.a. door toevoeging van de al vermelde steenweg Aalst-Gent.
Joannes Baptiste VANDER MASSEN
‘Nieuwe ende seer exacte Caerte van het Land en Graefschap van Aelst’
1794
Afmetingen: 24,5 x 30 cm
Materiaal: Gravure op papier
Schaal: 1 : 132759
GENT. Rijksarchief Gent, Kaarten en plans, nr. 1898.
Literatuur: VANDE WINKEL Georges, Het ‘Land van Aalst’ op kaart gezet (1596-1794) : cartografie van Horenbault over Sanderus, Chamlay en Lecler tot Vander Massen, – Het Land van Aalst, 64, 2012, (2), p. 93-97.
De gegraveerde kaart van Vander Massen kondigt niet alleen nieuwe tijden aan, maar het is ook het eindpunt van de regionale cartografie van het Land van Aalst. Villaret en Ferraris werkten al aan een landdekkende cartografie van de Zuidelijke Nederlanden. De 19de eeuw komt eraan. In 1830 richt Philippe Vandermaelen in Sint-Jans-Molenbeek zijn Établissement géographique de Bruxelles op. De topografie breekt definitief door.
TE KOOP
Horenbaultkaart van het Land van Aalst uit 1596
€ 25 (+ verzendingskosten)
Sanderuskaart van het voormalige Land van Aalst uit 1644 en map met vijf onuitgegeven Sanderusprenten (Aalst, Abdij Ten Roosen; Geraardsbergen, Miniemenklooster; Idegem, kasteel; Moorsel, Waterkasteel; Zandbergen, kasteel) (ca. 1640)
Aalst
Ninove
Geraardsbergen
kaart: € 5 (+verzendingskosten)
prenten: € 2,5 per prent of € 10 voor de set (+ verzendingskosten)
Stadsplattegronden van Aalst(1), Ninove(2) en Geraardsbergen (2) van Jacob van Deventer (1565)
Aalst
Ninove
Geraardsbergen
€ 12 per plattegrond of € 50 voor de set van vijf plattegronden
+ verzendingskosten)
